نقدپذیری و پندپذیری

زیبایی فرد و جامعه، در سایه شناختن نازیبایی‌ها و تلاش برای زدودن آنهاست. این آگاهی، هم در ارتباط با خود و در خصوص اندیشه ها و عمل های خودمان است، و هم راجع به دیگران. زمینه ساز زدودن نازیبایی‌ها، از یک سو «نقد»، و از سوی دیگر، آمادگی برای پذیرش «پند» در اندیشه و عمل است. پرده پوشی بر واقعیت‌ها، یا خود را به بی خبری زدن، واقعیتها را عوض نمی کند. وقتی در کسی یا جایی یا رفتار و برخوردی، ناراستی و نازیبایی وجود داشته باشد، دینداران عاقل، هر تذکر اصلاحی را می پذیرند و حتی خود به آن سفارش می کنند؛ زیرا باور دارند که صلاح و اصلاح فرد و جامعه در آن است. ولی نادانان دوست دارند در این موارد به جای شنیدن تذکر و نقد و پند، مدح و چاپلوسی و ثنا بشنوند و بر کاستیها و زشتیها سرپوش بگذارند.
 
البته نقد، آداب، شیوه ها و شرایطی دارد که در این بحث نمی گنجد. اهتمام این نگارش، آن روی سکه نقد، یعنی پذیرش آن است. به عبارت دیگر، نقدناپذیری، نشانه نوعی غرور و تکبر، و عامل فرورفتن در ورطه بدیها و کجی‌هاست.
   
انسان پایبند به دستورات دینی میداند که فرافکنی هیچ گاه نارسایی ها و خطاها را اصلاح نخواهد کرد. انصاف در پذیرش خطا و عیب، نشانه رشد عقلی است. به فرموده حضرت امیر علیه السلام: لیکن أحب الناس الیک المشفق الناصح «باید محبوب ترین مردم در نظر تو، نصیحت کننده مشفق و خیرخواه باشد».
 
گرچه ممکن است تذکر و انتقاد دیگری، در ذائقه ما تلخ آید، تلخی نقد و تذکر، به مراتب سودمندتر از شیرینی نیرنگ و فریب است. بر این اساس، امام باقر تأکید می کند: «از کسی پیروی کن (و با کسی ارتباط داشته باش) که از روی خیرخواهی و نصیحت تو را می گریاند؛ و پیرو کسی مباش که تو را می خنداند، در حالی که درباره تو فریب کاری می کند».
 
امام سجاد علیه السلام  در رسالة الحقوق ضمن برشمردن حقوق متقابل افراد جامعه در برابر یکدیگر، از حق نصیحتگر و نصیحت شنو (ناصح و متنصتح) سخن گفته است: حق نصیحت کننده (و ناقد و پنددهنده آن است که به او نرمش و انعطاف نشان دهی و به سخنش گوش فرا دهی. اگر حرفش بجا و درست بود، خدای متعال را سپاس گویی و اگر تذکرش موافق با حق نبود، آن را نپذیری.
 
اگر نقد موافق با حق نباشد، ولی ناقد، بر نقد خود پای بفشارد، به جای رد موضوع با تندی، میتوان با نرمی، ضمن بیان فاصله داشتن نقد از حقیقت، گفت معلوم است تو مرا خوب نشناخته ای؛ چون من عیب های دیگری نیز دارم که تو آنها را ندیده و یادآور نشدهای باری، نقدپذیری و پندپذیری در مسائل اخلاقی، فرهنگی، اجتماعی و مدیریتی، ضامن سلامت و زیبایی رابطه ها و رشد افکار و اعمال است. این مسئله در متون دینی، با عناوین جذابی چون نصیحت و موعظه مورد توجه قرار گرفته است، و حوزه های گفتاری، شنیداری و رفتاری را پوشش می دهد. ما در اینجا با سه عنوان شنیدن و تحمل سخن و رفتار دیگران، برازندگی پوزش خواهی و برازیدگی پذیرش عذر دیگران آن را از نظر می گذرانیم.
 
شنیدن و تحمل سخن و رفتار دیگران: رسول خدا همیشه به سخن دیگران گوش میدادند و اگر هم سخن آنها درست نبود، اظهار نمی کردند. رعایت این روش در پیامبر چشمگیر بود؛ تا آنجا که منافقان، آن را عیب میشمردند و می گفتند: پیغمبر صلی الله علیه واله و سلم گوش شنوایی است و هر کس، هرچه می گوید، گوش می کند. خداوند، در ستایش رفتار پیامبر، حقیقت را این گونه بیان می کند: «بعضی از ایشان پیامبر خدا را می آزارند و می گویند: "او گوش است". بگو: گوش خوبی است برای شما؛ به خدا ایمان و به مؤمنان اعتماد دارد، و برای هرکس از شما که ایمان آورد، مایۂ رحمت است». از این سیره پیامبر در برابر اصحابی که معلوم است عادل نبودند، می توان دریافت:
 
1. به همه مردم اجازه سخن بدهید تا نگویند حاضر به شنیدن حرف ما نیستند؛ هرچند به ساده لوحی متهم شوید؛
 
۲. از آداب گوش دادن، توجه کامل به سخنان گوینده است؛
 
٣. رهبران و کسانی که مرجع مردم هستند، باید در رفتارشان با دیگران پرتحمل و بردبار باشند، و به اصطلاح، گوش خوبی برای شنیدن باشند. درواقع، زینت مدیریت و شکر رهبری و ریاست و محبوبیتی که میان مردم دارند، این است که کاملا به دیگران گوش دهند و آنچه صلاح و اصلاح است، بپذیرند و از کنار آنچه نادرست می دانند ، با بزرگواری بگذرند.
 
مکتب اسلام برای زیبا آفرینی رفتارهای متأثر از رعایت نکردن حق الله، حق الناس و ظلم به نفس، عذرخواهی و توبه را قرار داده است. انسان با انجام تکلیف در برابر خدا و خلق، کرامت نفس خویش را حفظ، و در صورت کوتاهی، به طور فطری احساس نیاز به عذرخواهی پیدا می کند. عذرخواهی و توبه، ساحتهای عقلانی، عاطفی و رفتاری را پوشش می دهد. نیاز به جبران گذشته، جنبه ای عقلانی است و از نظر عاطفی نیز بر طرف مقابل اثر می گذارد و چون خود رفتاری جدید است، می تواند موقعیت جدید و زیبایی را فراهم آورد.
 
خداوند در آیه ۳۱ سوره نور، به کسانی که کاری برخلاف دستورات الهی انجام دهند، می فرماید: وتوبوا إلى الله جمیعا أیها المؤمنون لعلکم تفلحون؛ «ای مؤمنان، همگی به درگاه خدا توبه کنید؛ باشد که رستگار شوید». بسیاری از حالتهای اضطرابی و افسردگی های واکنشی، از قصور فرد در انجام وظیفه در برابر خداوند با مردم سرچشمه می گیرند. اقرار به گناه در پیشگاه خداوند، و پوزش خواهی در پیشگاه مردم، می تواند خودبه خود فشار روانی موجود را کاهش دهد. چه بسا بتوان فرمایش حضرت رسول صلى الله علیه وآله وسلم را حد اعلای میزان جبران ارزیابی کرد: التائب من الذنب کمن الاذنب له؛ «توبه کننده، مانند کسی است که اصلا گناه نکرده است».
 
منبع: اسلام و زیبایی‌های زندگی: رویکردی تحلیلی و تربیتی به سبک زندگی ، دکتر داود رجبی‌نیا، صص443-439، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی رحمة الله علیه، قم، چاپ اول، 1391